L'épopée méconnue des "calculatrices humaines" qui ont cartographié les étoiles
Au XIXe siècle, un projet astronomique international ambitieux a mobilisé des dizaines de femmes talentueuses pour cartographier le ciel étoilé. Leur contribution essentielle est longtemps restée dans l'ombre.
Sur des plaques de verre anciennes, des milliers de taches noires représentent autant d'étoiles photographiées entre 1895 et 1915. Ces images fragiles constituent les vestiges du Catalogue Astrographique (AC), un projet international lancé en 1887 pour cartographier l'intégralité du ciel nocturne.
En Australie, les observatoires de Sydney et Melbourne ont joué un rôle clé, photographiant 43% de l'hémisphère sud. Derrière cette entreprise titanesque se trouvaient des "calculatrices humaines" - des femmes aux compétences mathématiques exceptionnelles qui ont mesuré la position de plus de 1,5 million d'étoiles.
Toner Stevenson, aujourd'hui responsable de l'École de recherche philosophique et historique de l'Université de Sydney, a découvert ces plaques en 2004. Conservées à l'Université Macquarie, elles contiennent des données uniques sur l'état du ciel il y a un siècle.
Le processus de mesure était d'une précision extrême. Les femmes travaillaient par paires, utilisant des micromètres pour relever les coordonnées de chaque étoile sur chaque plaque, puis vérifiant leurs mesures en retournant les plaques à 180 degrés. En moyenne, elles mesuraient 170 étoiles par heure.
Parmi elles, Winsome Bellamy se souvient d'une ambiance de travail à la fois concentrée et conviviale: "Nous parlions tout le temps, échangions des potins et des blagues", raconte-t-elle. Plus de 70 femmes ont ainsi contribué au projet dans les observatoires australiens.
Bien que le projet AC se soit officiellement terminé en 1964, son héritage scientifique perdure. Les plaques permettent aujourd'hui d'étudier l'évolution des étoiles et des galaxies. En 2006, 650 plaques ont été numérisées à Cambridge pour analyser les mouvements stellaires sur un siècle.
Ces "calculatrices humaines" ont non seulement contribué à l'astronomie, mais aussi ouvert la voie aux femmes dans les sciences. Leur histoire, longtemps oubliée, mérite enfin d'être racontée - tout comme ces empreintes digitales retrouvées sur certaines plaques, témoignages émouvants de leur travail minutieux.
Những 'Máy Tính Người' Nữ - Hành Trình Vẽ Bầu Trời Sao Bị Lãng Quên
Trong bóng tối của lịch sử thiên văn, có một đội quân nữ 'máy tính người' đã âm thầm đo đạc vị trí hàng triệu ngôi sao, góp phần tạo nên bản đồ bầu trời đầu tiên của nhân loại. Câu chuyện về họ - những người phụ nữ tài năng với khả năng toán học xuất chúng - đã bị lãng quên suốt nhiều thập kỷ, chỉ để lại dấu vết trên những tấm kính ảnh cổ xưa.
Những tấm kính ảnh thiên văn từ thế kỷ 19 trông giống như những viên gạch bẩn đầy chấm đen dưới con mắt người thường. Nhưng thực chất, mỗi chấm đen là một ngôi sao, và hàng nghìn tấm kính như vậy là kết quả của dự án Astrographic Catalogue (AC) đầy tham vọng nhằm lập bản đồ toàn bộ bầu trời.
Dự án bắt đầu từ năm 1887 tại Đài thiên văn Paris với sự tham gia của 18 đài thiên văn toàn cầu. Tại Australia, các đài thiên văn Melbourne và Sydney đã góp phần lập bản đồ 43% bầu trời phía nam - nơi tập trung dải Ngân Hà với mật độ sao dày đặc.
Công việc đo đạc sao là một quá trình tỉ mỉ. Các tấm kính ảnh được chụp bằng kính thiên văn đặc biệt, mỗi tấm chứa từ 300-1000 ngôi sao. Sau đó, các nữ 'máy tính' sẽ đo tọa độ từng ngôi sao bằng máy đo vi lượng đặc biệt, kiểm tra chéo để giảm sai số.
Hơn 70 phụ nữ đã làm việc tại các đài thiên văn Adelaide, Sydney, Melbourne và Perth. Họ được gọi là 'máy tính', 'người đo sao' hay 'trợ lý văn phòng', nhưng đóng góp của họ vượt xa những cái tên đó. Winsome Bellamy, một trong số họ, nhớ lại: 'Chúng tôi luân phiên sử dụng máy vì mắt rất mỏi. Chúng tôi vừa làm vừa trò chuyện, chia sẻ chuyện phiếm.'
Dự án kéo dài hơn 7 thập kỷ, trải qua hai cuộc thế chiến và Đại suy thoái. Đến năm 1964 khi tập cuối của AC được xuất bản, các nhà thiên văn Australia đã đo vị trí hơn 1.5 triệu ngôi sao, chụp 142,021 tấm kính và xuất bản hơn 50 tập danh mục.
Ngày nay, những tấm kính ảnh cổ vẫn có giá trị khoa học. Chúng như những 'viên nang thời gian' cho phép các nhà thiên văn nghiên cứu sự tiến hóa của thiên hà. Ánh sáng từ các ngôi sao mất hàng năm, thậm chí hàng thế kỷ để đến Trái Đất, nên những bức ảnh cổ cung cấp dữ liệu quý giá về quá khứ vũ trụ.
Năm 2006, 650 tấm kính đã được đưa đến Đại học Cambridge để số hóa. Khi phân tích, các nhà nghiên cứu phát hiện không chỉ hình ảnh sao mà cả dấu vân tay của những người phụ nữ đã từng chạm vào chúng - lời nhắc nhở về đội quân nữ vô danh đằng sau bản đồ sao vĩ đại.
Câu chuyện về những 'máy tính người' nữ là minh chứng cho sự đóng góp thầm lặng nhưng vô cùng quan trọng của phụ nữ trong khoa học. Công trình của họ không chỉ là di sản lịch sử mà vẫn đang tiếp tục phục vụ cho nghiên cứu thiên văn hiện đại, như một lời tri ân muộn màng cho những con người đã vẽ nên bầu trời cho nhân loại.
